Prizren: Spasovdanski dani u Potkaljaji

Ova manifestacija, koju organizuju Kosovsko-metohijski odbor Matice srpske, Društvo prijatelja manastira Sveti Arhangeli i Dom kulture Gračanica, traje dva dana. Prvog dana otvorena je izložba „Srpske svetinje Šar planine, Prizrena i okoline“, uz predstavljanje istoimene knjige Aleksandre Novakov, kao i novog dela Nenada LJubinkovića „Od Kosovskog boja do kosovskog mita“ i Zbornika radova posvećenog Petru Sariću, srpskom pesniku sa Brezovice.

Program se nastavlja danas, na praznik Vaznesenja Gospodnjeg slavskom liturgijom u crkvi Hrista Spasa, koja je posvećena ovim novozavetnom događaju. Umetnički program, kako je najavljeno, trebalo bi da ispune promocija knjige Valentine Pitulić o narodnom stvaralaštvu KiM „Sazdade se bela crkva“, otvaranje izložbe slika sa prošlogodišnje likovne kolonije u Svetim Arhangelima pod nazivom „Jesen u Prizrenu“. Za muziku zaduženi su pojci iz Štrpca i Kragujevca.

Prizrenci veruju da je njihov grad u srednjem veku imao dvestotinak pravoslavnih crkava. Od onih koje su pretekle do danas Hram Hrista Spasa ima položaj bez premca. Vidi se iz svih delova Prizrena i gleda na ceo grad. Nalazi se u Potkaljaji – Podgrađu, nekad srpskom delu grada na brdu iznad reke Bistrice, negde na pola puta između najužeg gradskog centra i Prizrenske tvrđave Kaljaje.

Po uzoru na crkvu Bogorodice LJeviške, hram Hrista Spasa 1330. sagradio je vlastelin Mladen Vladojević sa roditeljima i 1348. priložio manastiru Sveti Arhangeli, obližnjoj zadužbini cara Dušana.

Crkva je malih dimenzija, osnove sažetog upisanog krsta sa osmostranom kupolom i spoljnom trostranom apsidom. Najstariji sloj fresaka iz 1335. sačuvan je u oltaru i veruje se da je rad majstora iz iste radionice koja je u centru Prizrena oslikala zadužbinu vlastelina Dragoslava i njegove žene Bele Tutić, poznatu kao Tutićeva crkva svetog Nikole. Tokom tuske vlasti hram Hrista Spasa je zapusteo i jedno vreme bio je štala.

Od sredine 18. veka pravo da ga koriste dobili su prizrenski Cincari, poreklom iz Moskopolja. Oni su 1850. podigli visoke zidove ambiciozno zamišljene trobrodne bogomolje koja nikada nije dovršena, dok je srednjovekovna crkvica Svetog Spasa postala deo njenog severnog broda. Crkva je u 19. veku stradala u požaru, a od potpunog rušenja spasio je tadašnju ruski konzul Ivan Jastrebov.

Konzervatorski radovi u crkvi Svetog Spasa urađeni su u drugoj polovini 20. veka, a od 1990. ona se nalazi na listi spomenika kulture od izuzetno značaja za Republiku Srbiju. U maju 1999. Albanci su je prvi put spalili, demolirali i odneli olovni pokrivač, a u prvim danima protektorata UN na KiM ostala je i bez 20 hiljada Srba Prizrenaca. U martovskom pogromu 2004. ponovo je spaljena, a od albanskog nasilja nije je spasao ni bunker nemačkog Kfora koji se nalazio ispred samog hrama. Pre četiri godine razvaljena su ulazna vrata na crkvi i odneta kapija. Sad je pod ključem, delimično je opasana bodljikavom žicom i čuva je KPS. Strmi uspon mali je napor koji ova svetinja nagrađuje vanvremenskim mirom, u koji se povremeno stapaju molitve i umetnički program za preostale malobrojne Srbe Dušanovog carskog grada.