Foto: Narodni muzej Šumadije u KragujevcuBurad, kace, grabulje, konopci, šeširi i nokširi, sekire, klepala, kose, čaše i flaše… Okreću se ringišpili i prasići, igra mečka, toči se pivo… Zabava za sve živo. A, sve to na vašarima i to već vekovima. U kragujevačkom Narodnom muzeju Šumadije otvorena je izložba „Tradicija vašara u Srbiji” koja prikazuje ovu pojavu i „instituciju” kroz decenije i vekove od samih njenih (pra)početaka.
Autori ovog projekta Etnološke sekcije Muzejskog društva Srbije su brojni etnolozi iz preko 35 muzeja i ustanova a koordinator Ivana Jovanović Gudurić. Realizaciju izložbe je podržalo Ministarstvo kulture i infirmisanja a njen krajnji cilj je da vašar kao pojava bude upisan u Uneskovu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa poput slave ili kola.
Koncept izložbe ima cilj da najširu javnost upozna sa kontekstom vašara, istorijskim i društvenim razvojem kao i višeslojnim značajem vašara u narodnoj kulturi. Na ovaj način akcentuje se duga tradicija njihovog postojanja (obzirom da se pojava, širenje i transformacije vašara mogu pratiti od sredine 18.veka do danas) na prostoru čitave Srbije.
Saborovanje na našim prostorima ima dugu tradiciju. Od srednjeg veka saborima su nazivani opštenarodni skupovi koji su održavani kod crkava o velikim praznicima. Vremenom, oni postaju stecište trgovine, pa prerastaju u panađure. U našem narodu za ovakav oblik razmene dobara postoji nekoliko izraza: panađur (reč grčkog porekla), pazarište (reč turskog porekla) i vašar (koja je mađarskog porekla).
U oslobođenoj Srbiji vašari su prvi put zakonski regulisani Uredbom o držanju panađura Načelstva knjažeskog dostoinstva od 13. jula 1839. godine. U Vojvodini su od veliog značaja bile privilegije Marije Terezije kojima su gradovi uzdizani na stepen – trgovišta. Jednu takvu, od prvih dobili su Rumljani 20. jula 1747. godine.
Još je Vuk Stefanović Karadžić u Srpskom rječniku, uočio i sažeto opisao osnovne funkcije vašara: versku (saborsku), trgovačku (ekonomsku), zabavnu (kulturnu) i društvenu (u užem smislu). U novije vreme potrebno dodati još i njihovu funkciju u razvoju turizma.
– U Srbiji vašari su se uvek održavali na crveno slovo, tako da su u tom smislu vezani za svece i verske praznike, ističe Nataša Nikolić, etnološkinja iz kragujevačkog Narodnog muzeja i jedna od koautora izložbe.
Ekonomski aspekt vašara ogleda se, pre svega, u trgovačkoj funkciji, koja je tokom vekova, a i danas, predstavljala njihovu primarnu odrednicu. Na vašarima se trgovalo stokom, žitaricama i raznim poljoprivrednim proizvodima.
Oni su bili glavna mesta na kojima su svoje proizvode plasirale zanatlije, kao što su sarači, korpari, drvodelje, licidari, voskari, užari i mnogi drugi, a na vašarima su se prodavali i proizvodi domaće radinosti. Panađuri i vašari intenzivirali su robnu razmenu između sela i grada, predeonih celina ili susednih oblasti.
Vremenom sve izraženija postajala je zabavna funkcija vašara. Zabavni život odvija se po vašarskim šatrama uz prepoznatljivu gastronomsku ponudu i muziku i u ukviru „zabavnih parkova”.
– Gotovo je nemoguće zamisliti vašar bez ringišpila i drugih sprava za razonodu novijeg i starijeg tipa, namenjenih svim generacijama, kaže Svetlana Radojković, etnološkinja iz Narodnog muzeja u Kragujevcu, takođe koautorka izložbe.
U socijalnom smislu vašari su oduvek bili mesta susretanja, specifičnog gostoprimstva, ali i uspostavljanja novih veza. Svaki segment ovih masovnih narodnih okupljanja bio je oduvek regulisan pisanim zakonima i regulativama, dok su oblici ponašanja uređivani nepisanim pravilima koja su odražavala širu društvenu i ekonomsku sliku zajednice.
– Vašari u Šapcu i Negotinu okupljali su i okupljaju po 100.000 posetilaca. Pečalbari i gastarbajteri su svoj godišnji odmor koristili baš u vreme njihovog održavanja jer je smisao bio ne samo da se vide sa svojom familijom, nego da se vidi svako sa svakim. U neku ruku bili su preteča društvenih mreža, duhovita je Nataša Nikolić.
Društvena promocija je bila i važna funkcija tradicionalnog Đurđevdanskog vašara Goranaca na Gori, dok su se na vašarima u Vojvodini „udavače predstavljale” trećeg dana manifestacije.
Kao društveni fenomeni koji istovremeno imaju privrednu, religiozno-duhovnu i socijalnu funkciju, vašari sa etnološke strane nude mogućnost prezentacije i inerpretacije različitih segmenta materijalnog i nematerijalnog kulturnog nasleđa kao što su tradicionalni zanati, gastronomija, tradicionalni oblici zabave, socijalna kutura…, napominju naše sagovornice.
Istovremeno, po njihovom mišljenju, današnji vašari prestavljaju odlično polje na kojem se ogledaju procesi poput razvoja potrošačke kulture, hiperprodukcije, prodora inustrijske robe i slično. Upravo iz tih razloga ušli su u fokus etnoloških istraživanja koja se bave savremenom kulturom.
Deo izložbe je i video materijal, odnosno inserti iz domaćih filmova Muzikanti (iz 1969.godine), Naivko (iz 1975.), Kamiondžije ponovo voze (iz 1984.) i Sekula i njegove žene (iz 1986.godine). Muzička podloga je pesma „Vašar“ u izvođenju Predraga Živkovića Tozovca, i sve to sa ciljem da se pokaže kako je vašar našao svoje mesto i u srpskoj kinematografiji i u narodnoj muzici.
Izložba je koncipirana kao putujuća, odnosno planirano je da gostuje u mnogim gradovima Srbije, a sam koncept izložbe koji sadrži okosnicu čitave priče o vašarima, omogućava dopunjavanje sadržajima karakterističnim za sredinu u kojoj se organizuje. Pre Kragujevca „gostovala” je u Čačku i Gornjem Milanovca a potom „ide” za Paraćin a na jesen će njeno završno izlaganje i putešestvije biti završeno na slavnom Šabačkom vašaru.
Na izložbi su predstavljeni zakonska regulativa, istorijat i tradicija vašara u Srbiji sa Vojvodinom. Prikazani su zabavni segment, koji poseduju skoro svi vašari sa zidom smrti, ringišpilom, cirkusom, egzotičnim životinjama, šatrom i pevačicom, zatim segment posvećen ishrani, novim proizvodima, buvljak robom; život prodavaca na vašaru, prvi etnolozi i istraživači vašara i proizvodi tradicionalnih zanata.
Prikazani su i neki od prvih etnologa istraživača poput Petra Ž. Petrovića, iz Dragobraće kod Kragujevca čija najstarija fotografija na postavci iz 1927. godine prikazuje vašar u Knjaževcu. Izložen je i deo fotografija Stanoja Bojovića, koji je snimao vašare na teritoriji Balkana u međuratnom periodu, a čiji se legat čuva u Etnografskom muzeju u Beogradu.
Na izložbi su predstavljene tradicionalne zanatlije širom Srbije: od kujundžija u Janjevu, koji su izrađivali prstenje i narukvice i prodavali ih na široj teritoriji, preko korpara, crepuljara, lončara, kačara, vojvođanskih šeširdžija, kovača, kazandžija, licidera, opančara, kamenorezaca koji su izrađivali nadgrobne spomenike… Pored njih na vašarima su prodavani i ručni radovi, vunovlačarski obrađena vuna, spremna za predenje, kao i šeme za goblene.
Izložba „Tradicija vašara u Srbiji” otvorena je Umetničkoj galeriji Narodnog muzeja u Kragujevcu do 25. aprila.
Vilari, užari i keramičari iz Kragujevca
Poseban segment izložbe u Kragujevcu čine fotografije zanatlija koji su svoje proizvode prodavali na vašarima u ovom gradu od 1976 do 1982. godine. To su vilari iz Gornjih Komarica, proizvođači batara i korpi, Romi sitničari, užari i grnčari.
– Svoje proizvode pred vama su izložili nekadašnja užarska radionica Miodraga Paunovića, Milenka i Ivana Đurića, koja je radila od kraja 19 veka do 2020.g. i čije proizvode kao i detalj izrade (salovanje kanapa) možete da vidite, a na čemu smo zahvalni nasledniku Filipu Đuriću, ističe Nataša Nikolić, autorka ovog segmenta postavke.
Kragujevački užari… Foto: Z. S. M.… i grnačari na izložbenoj postavci Foto: Z. S. M.U kragujevačkom Narodnom muzeju na postavci izložbe prikazani su i proizvodi Radionica za izradu keramike NIG – Nela i Gile, upotrebni i ukrasni predmeti od keramike, koje izrađuju više od 30 godina, a prikazani su i suveniri koje Jelena Lazić izrađuje u svojoj Etno radionici u Stragarima, koje je odabrala Svetlana Radojković.
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
