„Prvi štampani novac u Srbiji na sebi je imao seljake“: Nebojša Dimitrijević, autor izložbe o novčanicama otvorene u Kragujevcu

Promene na ikonografiji srpskog i jugoslovenskog novca mapiraju istorijske situacije u kojima se jedan državni organizam dekomponovao, pa radikalno prekomponovao, zavisno od predominantne ideologije i smenjivanja perioda relativne stabilnosti sa periodima krize. Novac je papir koji govori, ideja je vodilja ovako koncipirane postavke iz Numizmatičke zbirke leskovačkog Narodnog muzeja.

– Većina ljudi novac gleda isključivo kao monetu, ali je on mnogo više od toga – znak državnosti. Iako sada, moderni načini poslovanja polako istiskuju sve više papirni novac iz upotrebe na njega bukvalno možemo gledati kao na istorijsku čitanku. Prateći promene simbola na njemu možemo da sagledamo društvene, ekonomske i estetske vrednosti u jednoj zemlji i kako se one menjaju, kaže arheolog Nebojša Dimitrijević, autor postavke.

Prvi štampani novac u Srbiji na sebi ima seljake i sve ono što je vezano za poljoprivrednu proizvodnju. Potom se novovekovna srpska država motivima na monetama „povezuje” sa srednjovekovnom Srbijom. Ove ruralne i pastoralne simbole smenjuju prikazi procesa industrijalizacije na ondašnjim dinarima.

– Novac je mnogo više od para, on je jedan od ključnih simbola države kroz koji „provejavaju” svi ostali, poput grba i zastave, zaključuje on, dodajući da nam sami apoeni novčanica slikovito „govore o situaciji u prošlosti”, smatra on.

Da novac nije samo monetarno sredstvo već simbolizuje moć jedne države, saglasan se i prof. dr Dejan Antić, istorčar, profesor na studijskoj grupi za istorriju Filozofskog fakulteta u Nišu.

– Izložba „Papir govori” kroz razvoj monete – dinara, prikazuje od 70.-ih i 80.-ih godina 19. veka pa do raspada Jugoslavije razvoj i sve društveno-političke promene te zemlje i na ovim prostorima. Novac jasno pokazje ne samo ekonomski i privredni, već i njen društveni i politički položaj, smatra on.

Danas, nama su stare novčanice zanimljive sa umetničkog i estetskog aspekta.

– Ali, u vreme kada su bile u opticaju, prikazi na tim novčanicama oslikavali su kompletnu društveno-političku situaciju i stanje u državi. Na njima se jasno vidi kako su međuratnom periodu u Kraljevini Jugoslaviji pravljeni komporomisi jer su morali da se „ispoštuju” simoli trojnog naroda – Srba, Hrvata i Slovenaca, dakle kompletna ideologija jugoslovenske države u tom trenutku, navodi on, podsećajući da se to nastavlja, samo drugim ilustracijama, posle 1945. godine kada na novcu preovlađuju simboli bratstva i jedinstva i socijalizma.

Po njemu, prateći simboliku prikazanu na novcu jasno sagledavamo uspon, ali i pad jedne države.

– Kada Jugoslavija počinje da kopne, tone i pada, vidimo novčanice sa kraja 80-tih i 90-ih prošlog veka sa bezličnim motivima i karakteristikama, nemuštim likovima i predstavama jer se na taj način „kupovao mir i stabilnost” u državi. Simboliku tih novčanica nakon zvaničnog raspada SFRJ preuzeće SRJ dok se nije uhodala i počela da štampa monete sa novim motivima, zaključuje Antić, po kome ova izložba pored umetničkog i društvenog značaja pomaže „očuvanju kulturnog i nacionalnog identiteta srpskog naroda”.

Postavka izložbe „Novac govori” podeljena je kroz istorijske periode: Kraljevina Srbija, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraljevina Jugoslavija, novac koji je izdavan za vreme okupacija, Demokratska Federativna Jugoslavija, Narodna Federativna Republika Jugoslavija, SFRJ i SRJ.

Foto: Narodni muzej Leskovac

Foto: Z. S. M.

Foto: Z. S. M.

Foto: Z. S. M.

Foto: Z. S. M.

Foto: Z. S. M.

Početak štampanja novca u Srbiji inicirao je kralj Milan Obrenović (tada još knez), 19. januara 1876. godine pripremajući se za rat sa Turskom. Iz sredstava namenjenih vojsci izdvojen je suma za kupovinu mašina i boja, a probna serija urađena je u štampariji u Beogradu. Na novčanicama su predstave kneza Milana, grb Kneževine Srbije, vojnik i seljanka, a novčanica od jednog dinara imala je samo lice bez naličja.

Kasnije su srpske novčanice štampane u Belgiji, Parizu ili Pragu. Jedina novčanica od 10 dinara štampana van Evrope, u Americi 1920. godine, čuvenim „američkim otiskom” jedinstvena je u našoj monetarnoj istoriji sa slikom nage pozadine golog muškarca.

Monetarni specifikum očigledan je posle pobede u Velikom ratu. Pripajanjem današnjih Hrvatske, Slovenije i BiH zajedničkoj državi preostala je ogromna količina austrugarskog novca na ovim prostorima. Nije bilo moguće odmah uvesti dinar na sva ta područja, pa su na krune nostrifikovane i preko njih lepljene markice da su monete i dalje u upotrebi.

Tadašnji posleratni dinar vrede je četiri „nostrifikovane” krune. Štampane su i dinarsko-krunske novčanice kako bi se novi bratski narodi privikli na dinar koje su imale obe monetarne vrednosti.

Od 1929. godine počinje da radi Zavod za štampanje novca u Topčideru na prvoj desetodinarki prikazana je glava žene sa Spomenka kosovskim junacima u Kruševcu.

Novac između dva svetska rata predstavalja prava mala umetnička remek-dela.

– Na čuvenoj „hiljadarki” iz 1931. godne prikazana je kraljica Marija Karađorđević, a novčanica je rad Paje Jovanovića i po mnogima je naša najlepša novčanica ikada. Iz tog perioda „stodinarka” je rad Vase Pomorišca, ističe autor Dimitrijević.

Okupacioni novac za vreme Drugog svetskog rata ponovo vraća motive seljaka, žitnih polja, berbi grožđa, žene sa detetom. Oni jasno poručuju „sedite kod svojih kuća umesto da idete u šumu”.

Pojavljuju se po prvi put i nacionalni simboli kroz stvaraoce Vuka Karadžića, Filipa Višnjića ili Njegoša, dok je prikazivanje junaka i vladara na monetama bilo zabranjeno od nemačkih okupacionih vlasti. Jedini put kada se naš najveći svetitelj Sveti Sava pojavio na novcu je u Nedićevoj Srbiji 1943. godine, ističe autor isložbe Dimitrijević.

Nove vlasti još dok borbe nisu utihle 1944. godine štampaju svoj novac – dinar sa likom partizana Mlivoja Rodića, po potretnom crtežu Đorđa Andrejevića Kuna koji je bio isti na svim apoenima od jednog do 1.000 dinara. Posleratni motivi su prvo radnici i seljaci a potom ih „smenjuju” prizori iz doba socijalsitičke industrijalizacije.

Nakon proglašenja novog Ustava iz 1963. godine na novčanicama se štampa novi naziv SFRJ a dodata je još i jedna baklja među nardima koji čine Jugoslaviju. Iz tog perioda je čuvena crvena novčanica od 100 dinara – popularni „konj”, po motivu Spomenika mira u vidu konjanika, rad vajara Antuna Avgustinčića ispred zgrade Ujedinjenih nacija u Njojorku i 1.000 dinara sa likom seljanke sa maramom, rad slikara i grafičkog dizajnera Andrije Milenkovića kome je pozirala njegova supruga Ružica.

Ovu novčanicu je bilo nemoguće falsifikovati jer je rađena u 44.000 prelaza sivom bojom pa bi svaki pokušaj falsifikata uveliko prelazio vrednost same monete. Država je bila na vrhuncu svoje moći.

Titov lik, po prvi i jedni put se našao na novčanici od 5.000 dinara, pet godina od njegove smrti i najavio je raspad države na čijem je čelu bio tri i po decenije. Polednjih godina zabeleženi su i „poslednji trzaju” države koja na svojim monetama štampa spomenike iz Drugog svetskog rata: Kozaru, Sutjesku i Tjentište, spomenik streljanim đacima u Kragujevcu. Smeniće ih bezlični prikazi devojke i dečaka, žitnih polja, planiskih šuma ali i Nikole Tesle („jedna črvena”) i novelovca Ive Andrića kao pokušaj kompromisa između jugoslovenskih naroda. Nije uspelo.

Čuveni „konj” po skulpturi Antuna Avgustinčića Foto: Narodni muzej Leskovac

Inspiraciju za novčanicu koju je nemoguće falsifikovati autor je pronašao u liku supruge Foto: Narodni muzej Leskovac

Pojavom na novčanici najavio kraj države kojom je vladao – Josip Broz Tito Foto: Narodni muzej Leskovac

Apsolutni svetski inflacijski rekorder – Čika Jova svojoj deci bezvrednih 500 milijardi Foto: Narodni muzej Leskovac

Tu je i period inflacije iz 1993. kada je u jednoj godini štampano čak 36 različitih novčanica, zaklučno sa čika Jovom Zmajem i 12 cifara – 500 milijardi dinara koja je u opticaju bila samo dva meseca do pojave Deda Avrama.

Izložba je u leskovačkom Narodnom muzeju otvorena 2019. godine. Pošto je u pitanju regionalna ustanova „gostovala” je u svim opštinama Jablaničkog okruga, pre Kragujevca je izlagana na „Višnjićevim danima” u Bjeljini a posle kragujevačke „Kuće Đure Jakšiča” biće izložena u Medveđi.

Kragujevačka publika jedinstvenu numizmatičku postavku izložbe „Papir govori” može da pogleda do 14.decembra.

Srpski dinar po ugledu na rimski srebrnjak dinarius

Prvi podaci o kovanju srpskog novca potiču iz vremena srednjovekovne srpske države i vladavine kralja Stefana Radislava (1228-1234), kada je i dobio ime dinar (latinski dinarius) po rimskom srebrnom novcu i rađen je po ugledu na romejske kovanice.

Hatišerifima iz 1830. i 1833. godine deo Srbije dobija autonomiju u okviru Osmanskog carstva, a izdavanje novca kao simbola srpske državnosti jedan je od glavnih ciljeva kneza Mihaila Obrenovića tokom njegove druge vladavine.

Prvi predlog za kovanje nacionalne monete iznet je na takozvanoj Miholjdanskoj skupštini 11. novembra 1867. godine. Pet meseci nakon toga knez Mihailo je potpisao rešenje o prvom srpskom kovanju novca posle srednjeg veka. iste, 1868. godine u Beču su iskovani prvi srpski apoeni u vrednosti od 1, 5 i 10 para sa likom kneza Mihaila.

Knez Mihailo nije stigao da vidi novac sa svojim likom jer je ubijen u atentatu maja 1868. a kovanice su u Srbiju stigle tek početkom naredne, 1869. godine. Novac je zvaničn pušten u opticaj tek 20. februara (po starom kalendaru) 1869. godine.

Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.

Još vesti iz ovog grada

Važan i neizostavan dokument jugoslovenske popularne kulture: Monografija grupe „Smak”

Petar Mošić predstavlja samostalnu izložbu – „Spavači“

Priča o ugnjetavanoj ženi jedna od najgledanijih u istoriji italijanske kinematografije: Film „Uvek postoji sutra” u kragujevačkom SKC-u

„Od betona do kanona” i „Neispričana priča”: Dani Milutina Milankovića u Istorijskom arhivu Šumadije