Srpski „otac geografije“: Na današnji dan pre 157 godina rođen Jovan Cvijić

Bio je osnivač Srpskog geografskog društva, počasni član Matice srpske, predsednik Srpske kraljevske akademije i umetnosti, profesor, rektor Beogradskog univerziteta, počasni doktor Univerziteta Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu, jedan od prvih predavača Velike škole u Beogradu, a do danas je ostao jedan od najvećih intelektualaca kojeg je Srbija iznedrila.

Detinjstvo je Cvijić proveo u rodnoj Loznici, da bi se tokom gimnazijskih dana preselio u Beograd, gde je završio Prvu beogradsku gimnaziju, sedeći u đačkim klupama sa drugim velikanima srpske nauke i umetnosti onog vremena, među kojima su Mihajlo Petrović Alas i Jaša Prodanović.

Dani provedeni u gimnaziji bitno su uticali na celokupan Cvijićev kasniji rad, te je on tokom života često isticao koliko ceni obrazovanje koje gimnazija pruža svojim učenicima.

„Gimnazija formira inteligenciju i karakter, možda više, snažnije, i u nekim pravcima dublje, nego univerzitet; ona je od velikog uticaja na duh i moralnu vrednost budućih intelektualnih naraštaja. Pored univerziteta, od nje najviše zavisi kakva će se moralna i duhovna atmosfera razviti u državi, kakav će tim dobiti njena civilizacija, i naposletku da li će se usporavati ili ometati razvijanje velikih ličnosti, u kojima se do najvećeg stepena izražavaju osobine jednog naroda“, istakao je Jovan Cvijić.

Studije geografije i prvi koraci u naučnom svetu

U Prvoj gimnaziji je naučio i da govori tri strana jezika – engleski, nemački i francuski. Ova znanja su mu veoma koristila tokom studija, prvenstveno jer u to vreme nije postojala naučna literatura prevedena na srpski jezik, ali i kasnije, kada je otišao u inostranstvo i pratio predavanja na nemačkom jeziku.

Po završetku gimnazije želeo je da studira medicinu u inostranstvu, ali nije imao dovoljno novca za to, te je, na nagovor jednog od svojih profesora iz Šabačke gimnazije, 1884. godine upisao studije geografije na Velikoj školi u Beogradu.

Studije na Velikoj školi završio je u roku i narednih godinu dana je radio kao profesor geografije u Drugoj muškoj gimnaziji, da bi 1889. godine otišao u Beč  kako bi nastavio školovanje na Bečkom univerzitetu. Tamo je imao priliku da sluša predavanja najvećih naučnika i geografa u Evropi.

Na Univerzitetu u Beču doktorirao je 1893. godine, a njegova doktorska disertacija pod nazivom „Karst“, što znači krš, učinila ga je poznatim ne samo u evropskim, već u svetskim naučnim krugovima. Zahvaljujući ovom radu, Cvijić se u svetu smatra utemeljivačem karstologije.

Uloga u reformi školstva u Srbiji

Nakon odbrane doktorske disertacije nije se zadržavao u Beču, već ga je put vratio u Beograd gde je imenovan za redovnog profesora Filozofskog fakulteta Velike škole. U početku je predavao fizičku geografiju i etnografiju, a kasnije samo geografiju.

Velika škola je u međuvremenu ukinuta i 1905. godine osnovan je Beogradski univerzitet, a  Jovan Cvijić je bio jedan od prvih osam redovnih profesora u ovoj instituciji.

Uz njega su predavali i Sima Lozanić, Andra Stevanović, Mihailo Petrović Alas, Milić Radovanović, Jovan Simić, Ljubomir Jovanović i Dragoljub Pavlović, sa kojima je kasnije birao i druge kolege u zvanje redovnog profesora.

Cvijić je pomogao osnivanje katedre za etnologiju, a uticao je na osnivanje čak pet fakulteta – Medicinskog, Bogoslovskog i Poljoprivrednog u Beogradu, Pravnog u Subotici i Filozofskog u Skoplju.

Jedan od najvećih srpskih naučnika ikada

Više od tri decenije putovao je kroz naše krajeve i vršio istraživanja, što je rezultiralo brojnim radovima i utemeljenjem „antropogeografske škole“. Izučavao je migracije, tipove kuća u seoskim i gradskim naseljima, materijalnu kulturu stanovištva u različitim delovima zemlje, narodne nošnje i pokućstvo.

Putovao je uglavnom po planinama istočne Srbije i neumorno istraživao, o čemu je napisao i veliki broj naučnih radova. Radio je danonoćno, uvek posvećen temi kojoj u tom trenutku proučava, a često je isticao da je „život za to da se korisno utroši“.

Osnovao je Geografski zavod Filozofskog fakulteta 1893. godine, kao prvu takvu ustanovu na Balkanu. Bio je njegov upravnik od osnivanja do 1927. godine.

Tokom tog vremena, zajedno sa grupom geografa i prirodnjaka je osnovao i Srpsko geografsko društvo 1910. godine u Beogradu, gde je bio predsednik od osnivanja društva do kraja svog života.

Časopis „Glasnik Srpskog geografskog društva“ pokrenuo je 1912. godine. Do kraja Drugog svetskog rata to je bila jedina stalna naučno-geografska publikacija u Srbiji, a postoji i danas.

Rektor Beogradskog univerziteta prvi put bio je školske 1906/1907. godine, a na toj poziciji se našao i 1919/1920. godine.

Iste godine kada je po drugi put postao rektor, učestvovao je i na mirovnoj konferenciji u Versaju, gde su njegova istraživanja bitno doprinela određivanju granica Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Dopisni član Srpske kraljevske akademije postao je 1896. godine, redovni član tri godine nakon toga, da bi 12. aprila 1921. godine ukazom bio postavljen i za predsednika Srpske kraljevske akademije. I na ovom položaju nalazio se do svoje smrti.

Umro je u Beogradu 16. januara 1927. godine, nakon teških bolesti i nekog vremena provedenog u bolničkoj postelji, u 62. godini života. Sahranjen je na Novom groblju.

Svoje imanje zaveštao je i ostavio Srpskom geografskom društvu.

Nasleđe srpskog „oca geografije“

Jovan Cvijić je i nakon smrti nastavio da živi kroz nasleđe koje je ostavio budućim naraštajima.

Porodična kuća u kojoj je živeo sa suprugom Ljubicom pretvorena je u memorijalni muzej, koji je od 1963. godine spomenik kulture.

Po ovom velikom naučniku se zove i najviši vrh planine Rudnik, Cvijićev vrh, koji „dere oblake“ na visini od 1132 metra.

Od 17. septembra 2004. godine svako od nas ima prilike da vidi lik Jovana Cvijića na novčanici od 500 dinara, a po njemu su nazvane i brojne škole i ulice u čitavoj Srbiji.

Za tih trideset godina intenzivnog naučnog rada, objavio je nekoliko stotina naučnih radova, za koje je odlikovan engleskim, američkim i francuskim medaljama.

Svojim istraživanjima, Jovan Cvijić postavio je temelje geografije kao naučne discipline u Srbiji i svetu, ali učinio je i mnogo više od toga.

Nije Cvijić bio samo geograf, već jedan od najvećih naučnika i intelektualaca svih vremena u Srbiji, koji je inspiracija mnogim generacijama i danas, toliko godina nakon svog života.