Stara planina: Srpsko otkriće patuljaste efedre

Park prirode pod zaštitom države kao prirodno dobro prve kategorije zbog izuzetne raznovrsnosti biljnog i životinjskog sveta, geoloških, geomorfoloških i hidrogeoloških karakteristika, kojima treba dodati i kulturno blago ovog dela Srbije. Stara planina zapravo je prirodna granica između Srbije i Bugarske – sa bugarske strane je strma i teško prohodna, dok se sa zapadne, srpske strane blago spušta ka dolinama Nišave, Trgoviškog i Belog Timoka, gde sa površinom nešto većom od 142 hiljade kvadratnih metara obuhvata opštine Zaječar, Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad.

Višegodišnja istraživanja pokazala su da Stara planina spada u floristički najbogatije delove Srbije, Balkana i Evrope u kojima je raznovrsnost biljnog sveta nastala u spoju specifične geografije i geologije. Na njoj raste više od 1.200 biljnih vrsta, od kojih je 115 endemično, više od 100 zaštićeno, a njih pedesetak nalazi se na listi ugrožene evropske flore. Ovaj kraj poznat je po samoniklim lekovitim i jestivim biljkama, gljivama, samoniklom šumskom voću. U tom botaničkom raju botaničari Prirodnjačkog muzeja, konkretno muzejski savetnik Marjan Niketić, tokom istraživanja u podnožju Stare planine u okolini Knjaževca otkrio je novu vrsta biljke za floru Srbije – patuljastu efedru, latinski Ephedra distachya L. Svoje otkriće, kako je saopšteno iz Prirodnjačkog muzeja, nedavno je publikovao u naučnom časopisu Botanica Serbica (Srpska botanika).

Iako je odavno poznato da su efedre rasprostranjene u toplijim i suvljim delovima Balkanskog poluostrva, čak i u susednoj Bugarskoj, za postojanje predstavnika ovog roda u flori Srbije nije bilo ni nagoveštaja, kažu u Prirodnjačkom muzeju. Otkrivena je slučajno – na površini manjoj od 200 kvadratnih metara konstatovano je sedamdeset jedinki. Botaničari kažu da su pripadnici ove grupe biljaka relikti – njihova starost se procenjuje na oko 250 miliona godina, što znači da su preci efedre nastali pre dinosaurusa, četinara i biljaka cvetnica, a postoje pretpostavke da su se iz ove grupe kasnije izdvojili ginko i cikas palme. Za razliku od poznatih mediteranskih efedri, srpska kontinentalna biljka vodi poreklo iz pustinjskih i polupustinjskih krajeva centralne Azije – pretpostavlja se da se ovde naselila tokom Ledenog doba.

Žbunovi efedre, često prilagođeni na ekstremno sušne uslove, u kojima druge biljke ne mogu da opstanu, sadrže alkaloid efedrin, koji se danas uglavom proizvodi sintetički, jer se troši na tone širom sveta za lekove protiv plućnih i drugih bolesti. U kultnoj knjizi „Lečenja biljem“ Jovana Tucakovića, osnivača Instituta za proučavanje lekovitog bilja „Josip Pančić“, koji je nedavno obeležio 70 godina od osnivanja, objašnjava se da se „grančice raznih vrsta roda efedra beru za vreme cvetanja, suše, presuju u bale“ i da ove droge – lekovite prirodne sirovine, najviše proizvode Kina, Mongolija i Pakistan. Domaća narodna imena za efedru su: vilina brada, gulibrada, kosterica, metlina, popova brada, somina.