Foto: Iz monografije Nenada KaramijalkovićaSa preko 90 priloga (fotografija, dokumenata, mapa i druge arhivske građe) reprodukovanih na 14 panoa, izložba „Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama“ otvorena je u okviru Đurđevdanskih svečanosti Grada Kragujevca, 7. maja u Muzeju „21. oktobar“ u Kragujevcu, u Spomen-parku „Kragujevački oktobar“, u kome se ovo groblje i nalazi.
Autor izložbe i knjige o najstarijem i najvećem vojničkom groblju u Srbiji je Nenad Karamijalković, etnolog-antropolog i direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac. Na otvaranju izložbe i promociji reizdanja knjige govorili su recenzenti monografije: istoričari Dejan Ristić i Predrag Ilić (treći recenzent, nemački istoričar Andreas Rot nije mogao da dođe iz Nemačke zbog mera vezanih za koronu) i autor Karamijalković.
Izložbu prati i drugo (dopunjeno) izdanje (prvo je objavljeno u septembru prošle godine) istoimene monografije, koje je, u odnosu na prethodno, upotpunjeno imenima još 35 vojnika sahranjenih u Šumaricama (sada ih je ukupno 940 objavljenih), među kojima je i jedina žena vojnik – redov Stojanka Dimković, koja je umrla tokom Prvog svetskog rata (1915) od groznice u Prvoj rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu.
Objavljeno je i ime jedinog austrougarskog oficira za koga je potvrđeno da je pokopan na istom lokalitetu, potporučnika barona Hermana Ajhelburga, koji je krajem 1914. preminuo od rana u Šumadijskoj stalnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu.
Drugi izdanje knjige sadrži još novih podataka do kojih je autor došao u međuvremenu, od kojih je možda najznačajniji podatak onaj koji ukazuje da je Eugen Kleti, delegat Folksbunda za okupiranu Srbiju u Drugom svetskom ratu, tokom ekshumiranja posmrtnih ostataka vojnika sahranjenih u Prvom svetskom ratu na šumaričkom Vojničkom groblju 1942. godine, tražio od porodica preminulih srpskih vojnika (za koje je uspeo da pronađe podatke preko sačuvanih nadgrobnih spomenika) dozvolu za ekshumaciju.
Negativan odgovor rodbine preminulog, naravno, nije značio i obustavljanje ekshumacije, ali je ovaj čin svakako predstavljao interesantan događaj iz istorije groblja. Drugi značajan podatak tiče se činjenice da su tokom ratnih godina 1941-1944. na kragujevačkom Vojničkom groblju sahranjivani i pripadnici srpskih kolaboracionističkih snaga – nedićevci i ljotićevci.
Međutim, njihov tačan broj nije moguće utvrditi, jer je svega par dokumenata koji svedoče o tome sačuvano u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu, u fondu „Poglavarstvo grada Kragujevca“.
Generacije i generacije Kragujevčana odrastale su prolazeći i šetajući pokraj njega, ali… koliko smo zaista o njemu znali? Staro vojničko groblje u Šumaricama, decenijama posle Drugog svetskog rata devastirano i potpuno zapušteno, postalo je predmet brojnih čaršijskih i urbanih mitova i legendi od kojih većina zanimljivo zvuči ali nije istinita.
Autor je na izradi monografije radio pune tri godine istražujući u vojnim i istorijskim arhivima Srbije, Austrije i Nemačke.
Još dve godine starije
Prvo pitanje na koje ova monografija daje odgovor je godina njegovog formiranja. Istoričari su „lutali“ tražeći ovaj odgovor od prestonog doba kneza Miloša do 1868. godine. Kragujevačko Vojničko groblje formirano je uporedo sa podizanjem Vojne bolnice (1867), koja je po mišljenju dugogodišnjeg načelnika saniteta, čuvenog Vladana Đorđevića, bila „relativno najbolja zgrada u Kragujevcu“ a koja je danas Kasarna „Milan Blagojević“.
– S obzirom na to da najstariji sačuvani nadgrobinci na Vojničkom groblju potiču iz 1868. većina autora smatra da je to ujedno i godina nastanka groblja. Međutim, uvidom u matične knjige umrlih kragujevačkih crkava, saznajemo da se na ovom lokalitetu vojna lica sahranjivana još od 1866. godine, ističe Karamijalković.
Prvi sahranjeni na Vojničkom groblju u Šumaricama, po podacima koje je on pronašao, bio je osamnaestogodišnji Živojin Jovanović iz Kragujevca, pokopan 31. avgusta po starom, odnosno 12. septembra po novom kalendaru.
Zanimljivo je, iako ime samo kazuje da se na Vojničkom groblju sahranjuju isključivo vojnici i podoficiri, u Šumaricama bilo je i presedana poput dva pokopana robijaša, jednog civilnog radnika VTZ-a i lica preminulih za vreme „azijatske kolere“ (zbog udaljenosti groblja i sprečavanja zaraze) 1913. godine među kojima se nalaze i dve žene (jedine na ovoj lokaciji) Danica Leovac i Aleksandra Bogosavljević.
Preminuli vojnici poticali su iz svih krajeva Srbije a bilo je žrtava iz drugih država i oblasti poput srpskih dobrovoljaca iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Austrije, Turske i Rusije, a na groblju u Šumaricama sahranjivani su i poginuli ruski vojnici iz ratova sa Osmanskim carstvom u periodu 1876-1878. godine.
Po podacima do kojih je u svom istraživanju Karamijalković došao, najmlađi sahranjen na groblju u Šumaricama bio je sedamnaestogodišnji pitomac Artiljerijske podoficirske škole Milivoje Novaković iz Užica (preminuo od šloga) a najstariji šezdesetdvogodišnji dobrovoljac Novica Lopušina iz Retkocera (Medveđa), žrtva Prvog balkanskog rata.
Dominantan uzrok smrti sahranjenih na Vojničkom groblju u Šumaricama bila je bolest (skoro polovina sahranjenih umrla je od zapaljenja pluća), pa tek potom ratne rane, nesrećni slučajevi (među kojima i davljenje u Lepenici), a retko ubistva i samoubistva kao i streljanje.
Današnjih stotinak očuvanih nadgrobnih spomenika iz tog perioda ukazuju na to da je većina grobnih mesta obeležavana samo drvenim krstačama dok su kamena nadgrobna obeležja pokojnicima podizale samo imućnije porodice.
(Pre)sređivali ga i Austrijanci Nemci
Vojničko groblje se značajno uvećava tokom balkanskih ratova (1912-1913) kada se veliki broj ranjenika smešta u kragujevačku Vojnu bolnicu kao jednu od tri stalne u Srbiji. Do tada je po Karamijalkovićevim podacima objavljenim u monografiji sahranjeno preko hiljadu vojnika.
Početkom Prvog svetskog rata u Šumaricama su sahranjivani ranjenici sa Cera i Kolubare a potom i preminuli tokom velike epidemije tifusa 1915. godine kada je umiralo i po dvadesetak pacijenata dnevno. U tom periodu u kragujevačkim vojnim bolnicama (bilo ih je čak osam poput one u Prvoj gimnaziji) preminulo je 3.449 vojnika kao i brojni lekari i zdravstveni radnici.
Kako autor kaže ulaskom okupatorskih trupa u Kragujevac 1. novembra 1915. godine, Vojničko groblje u Šumaricama „nije utihnulo, naprotiv“. Svi austrougarski vojnici preminuli u Kragujevcu do oslobođenja sahranjivani su u Šumaricama, na za njih posebno napravljenoj parceli baš na mestu gde je 1998. godine podignut Spomenik srpskom vojniku. Preminuli nemački vojnici u Prvom svetskom ratu sahranjivani su na obali Ždraljice u okviru VTZ-a.
Vojnici preminuli tokom služenja vojnog roka u Kragujevcu i okolini sahranjivani su u Šumaricama i između dva rata u Kraljevini Jugoslaviji. Po podacima iz monografije većina pokopanih bila je srpske nacionalnosti ali se sada javljaju i imena drugih nacija sa svih prostora novoformirane države.
Po Karamijalkovićevoj knjizi dva značajna događaja desila su se na Vojničkom groblju u Šumaricama tokom međuratnog perioda. Prvo je Ždraljica u poplavi 1925. godine „odnela“ jedan deo nemačkog groblja sa svoje obale kod ušća u Lepenicu pa su gradske vlasti odlučile da se groblje prekopa i ostaci nemačkih vojnika (njih između 60 i 70) prenesu u Šumarice.
Drugi je bio veliki državni projekat sanacije Vojničkog groblja realizovan od 1928. do 1930. godine. Groblje se prostiralo na 2,67 hektara, čitav prostor je ograđen drvenom i žičanom ogradom a podignuta je i kuća za čuvara groblja.
Sa groblja su uklonjene sve stare krstače i podignuto 3.200 novih drvenih krstova na kojima su pisali odgovarajući brojevi (umesto imena i prezimena) jer su spiskovi pokopanih izgubljeni tokom Prvog svetskog rata.
Uređene su parcele sahranjenih u periodu od 1866. do 1914. godine, za pokopane posle Velikog rata u Kraljevini Jugoslaviji, okupatorske vojnike (oko 1.000 austrougarskih i 175 nemačkih) a jedna parcela je bila namenjena isključivo za pokojnike islamske veroispovesti.
Po ovim podacima je jasno da je groblje u Šumaricama najveće u Srbiji a treće u svetu odmah posle Zejtinlika u Solunu (preko sedam hiljada ratnika) i Jandrihovaca u Češkoj (više od pet hiljada srpskih i nešto manje od dve stotine ruskih vojnika).
Poslednji srpski vojnik sahranjen na ovom prostoru bio je rezervni potpukovnik Uroš Crnilović, komandant vazdušne odbrane Kragujevca koji je herojski stradao u Šumaricama tokom Aprilskog rata 1941. godine štiteći odstupnicu jugoslovenske vojske ka Gornjem Milanovcu. Crnilovićeve posmrtne ostatke je prenela posle rata porodica u rodno Vlasotince.
Groblje u potpunosti menja izgled tokom Drugog svetskog rata. Preuređeno je potpuno u leto 1942. godine. Tu je učinjeno pod rukovodstvom Eugena Kletija, visokog funkcionera Folksbunda (organizacija koja se bavi nemačkim vojničkim grobljima) kada su posmrtni ostaci 3.274 vojnika (srpskih, austrougarskih i nemačkih svi iz Prvog svetskog rata) prebačeni u centralnu grobnicu ispod kamenog lava.
Parcele sa ostacima vojnika sahranjenih do Prvog rata i između ratova nisu dirane a poširena je parcela nemačkih vojnika poginulih u Drugom ratu. Nemci su na groblju podigli i kamenu ogradu umesto drvene.
Spasila ga poseta Druga Tita
Poslednje osobe sahranjene na Vojničkom groblju u Šumaricama su nemački vojnici poginuli 20. i 21. oktobra 1944. godine tokom oslobođenja Kragujevca kao i trojica (od 187 njih) crvenoarmejaca takođe stradalih tokom ovih operacija a pokopanih najverovatnije 21. ili 22. oktobra.
– Istorijski okvir zapuštanja Vojničkog groblja u Šumaricama vezan je za novu povesnu epohu nastalu posle Drugog svetskog rata, odnosno za uspostavljanje socijalističke vlasti. Uspostavljanje novog političkog sistema dovelo je i do drugačijeg odnosa države prema vojnom memorijalnom nasleđu, naglašava autor.
Groblje je potpuno devastirano a par godina nakon oslobođenja usledilo je bezobzirno prebacivanje kamenih nadgrobnika sa „jugoslovenske“ na „srpsku“ parcelu tako da se danas ispod spomenika ne nalaze humke ljudi čije ime piše na njima. Do šezdesetih godina uklonjena je kamena ograda, porušena čuvarska kuća i pošumljen njegov značajni deo jer za nove vlasti dotadašnji ratovi nisu bili oslobodilački „već osvajački“ od strane „velikosrpske buržoazije“.
Ironijom sudbine, kako je Karamijalković lepo primetio, Vojničko groblje u Šumaricama spasila je šesta i poslednja poseta druga Tita Kragujevcu, koji je tom prilikom odseo baš u Šumaricama u oktobru 1978. godine. Groblje je bilo u očajnom stanju i – iako je bilo onih koji su predlagali da se trajno ukloni – prevagnuo je zdrav razum onih drugih koji su sredili da se obnovi u okviru novosagrađene Etno kuće.
Groblje je obnavljano u periodu 1994/95. godine i 2017. godine i danas sa 157 nadgrobnika i 89 betonskih krstova i dva umetnička spomenika čini osobitu celinu šumaričkog vojnog memorijala, koji po Nenadu Karamijalkoviću treba uvrstiti u muzeološku ponudu Spomen-parka (naravno Oktobarska tragedija mora ostati u središtu aktivnosti spomen parka).
Kao etnolog Karamijalković ističe da Staro vojničko groblje osim izuzetnog istorijskog značaja ima i ogromnu etnološku vrednost jer je reč o pravoj skulptorskoj galeriji raznovrsnih dela sepulkralnog graditeljstva.
Kameni lav
Monumentalni spomenik Kamenog lava – čuvara groblja u Šumaricama najstariji je očuvan spomenik u Kragujevcu i star je 106 godina. Iako je prvobitno trebao da krasi ulaz u kriptu Karađorđevića u hramu na Oplencu, ovo delo koje je od italijanskog umetnika Erminija Doria naručio kralj Petar Prvi Karađorđević austrougarske vlasti su prebacile u Šumarice. Spomenik je do tada, 1916. godine, kada su okupatori preuredili groblje, stajao u Venčačkom rudniku, gde je i isklesan. Na kamenom lavu su Austrijanci isklesali na latinskom natpis „Pro patria“, koji je po oslobođenju promenjen u „Zahvalna otadžbina 1914 – 1918“.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
